اغلب ما تصویر جامع و کاملی از مفهوم پس خور نداریم و حتی آنرا بیجا استفاده کنیم و معمولا مطلع شدن از نظرات سایرین را عموما پس خور قلمداد میکنند
مثلا گفته میشود: “پسخور و نظر دیگران در مورد تصمیم ما چیست؟” با این تصور پس خور مثبت به معنای نظر مساعد و پس خور منفی به معنای نظر منفی محسوب می گردد.
اما در تفکر سیستمیک، پس خور مفهوم وسیعی دارد که شامل هر جریان رفت و برگشت بین علت و معلول میباشد. هر عمل و اقدامی هم علت است و هم معلول و رفت و برگشتی بین آنها وجود دارد.
برای روشن تر شدن مطلب مثال پر شدن یک لیوان آب بسیار ساده و مفید خواهد بود.
از دیدگاه خطی به سادگی بیان میکنیم که من یک لیوان آب را پر میکنم. در حالیکه در زمانی که لیوان در حال پر شدن است ما مرتبا سطح آب داخل لیوان را مورد نظر داریم و اختلاف بین آب موجود در لیوان و سطح مورد نظر را مشاهده میکنیم.
به محض اینکه آب داخل لیوان نزدیک به سطح مورد نظر ما رسید، جریان آب ورودی را کم میکنیم تا اینکه لیوان پر شود و نهایتا شیر اب را میبندیم و جریان آب را قطع میکنیم.
در واقع هنگام پر شدن لیوان ما به عنوان تنظیم کننده سطح آب عمل میکنیم و در این سیستم پنج متغیر وجود دارد. سطح مطلوب آب، سطح فعلی اب در لیوان، فاصله بین این دو سطح، شیر اب و میزان جریان اب. این متغیرها در میان حلقه ای از روابط علی که فرایند پس خور نامیده میشود عمل مینمایند و آنقدر تکرار میشود تا آب داخل لیوان به سطح دلخواه برسد. به عبارتی اگر در میان هر دو متغیر از عبارت “تاثیر میگذارد” استفاده کنیم در آن صورت میزان باز بودن شیر بر اندازه جریان آب ورودی به لیوان تاثیر می گذارد. میزان جریان ورودی بر سطح آب داخل لیوان تاثیر میگذارد، به محض تغییر سطح آب اختلاف ما بین سطح مطلوب و سطح فعلی تغییر میکند و این تغییر بر روی میزان باز بودن شیر آب تاثیر میگذارد و به همین ترتیب این حلقه تا همسطح شدن آب داخل لیوان با سطح مورد انتظار ادامه میابد.
پس خور سعی در تغییر یکی از اساسی ترین مفاهیم فکری ما یعنی علیت را دارد. در بیان جمله “من لیوان را پر کردم” بدون آنکه عمیقا به مفاهیمی که در پشت این جمله نهفته اند توجه کنیم در حقیقت رابطه یکطرفه را مطرح کرده ایم.
ریشه بسیاری از ناتوانایی های ما در شرایط پیچیده گم کردن حلقه علیت و دیدن فقط قسمتی از آن است. مفهوم دیگری که در پرتو نگرش سیستمی و پس خور تغییر میابد و یا حتی از بین میرود خود محوری است. تصور اینکه من محور کلیه مسائل و مرکز فعالیتها هستم به سادگی جمله من لیوان را پر میکنم، نمایندگر دنیایی است که در آن انسانها با جهان بی روح و تاثیر مواجهند. از نظر رویکرد سیستمی انسان تنها قسمتی از فرایند پس خور است.
پس خور در سیستمها به لحاظ اخلاقی مفهوم مدیریت را پیجیده میکنند. در مسئله مسابقه تسلیحاتی دوران جنگ سرد آمریکا و شوروی سابق کدامیک مقصرند. یکی از ترس قدرتمند شدن دیگری سلاحهای بیشتری میسازد و دیگری نیز با دیدن سلاحهای بیشتر طرف دیگر از ترس قدرتمند شدن آن خودش سلاح بیشتری تدارک میبیند و این حلقه ادامه میابد و هر دو دائم سلاح میسازند. با دیدگاه خطی از نظر هر یک از طرفین، طرف مقابل مسئول است. هر کدام به دنبال افزایش سطح نیروهای مسلح به منظور افزایش توان دفاعی هستند.
واقعیتها از حلقه های علت و معلول تشکیل یافته اند در صورتیکه ما روابط بین آنها را خطی میبینیم.
